Eş'arilik

Eş'arilik​

Eş'ârîyye veya Eş'ârîlik, (Arapça: الأشعرية, çoğ. الأشاعرة) İslâm içinde bir teoloji ekolü ve Sünnî itikadi mezheplerinden birisidir. Kurucusu Ebü'l Hasan Eş'arî'dir. Sünnî Müslümanlar arasında Mâtûrîdîlik ve Selefîlik gibi yaygındır. Aklı Mu'tezile kadar önemsememekle birlikte, Selefîyye kadar da küçük çapta ele almaz.

Tarihçe: Eş'arilik, İslam düşünce tarihinde Abbâsî Halifeliği döneminde (8. yüzyıl) ortaya çıkan bir teolojik mezheptir. Mezhebin adı kurucusu olan Eş'arî'den gelir. Eş'arî (873-935 CE) İslam düşünce tarihinde önemli bir teolog ve filozoftur. Eş'arî teolojik sorunlarla ilgilenen birçok eser yazmış ve Eş'arilik mezhebinin temelini atmıştır.

Eş'ârî ekolü 10. ve 11. yüzyıllarda (hicri 4. ve 5.) önce Irak ve Suriye'de yaygınlık kazanmaya başlamış, daha sonra da Nizamiye medreselerine Eş'ârî âlimlerinin tayin edilişiyle geniş bir alana yayılma imkânı bulmuş ve Mısır ile Mağrîb ülkelerine kadar yayılmıştır. İmam Bakillâni ve Ebül Maâli gibi düşünürlerin yönetimi altında gittikçe gelişen bu öğreti baskısını diğer i'tikādî fırkalar üzerine öylesine arttırmıştır ki Eş'arilik karşıtı akımlar, 12. yüzyıl'da batıya geçerek inançlarını Endülüs Arapları arasında yaşamak zorunda kalmışlardır.

Gelişimi: Eş'arilik, Eş'arî'nin teolojik görüşleri etrafında gelişti. Eş'arilik, İslam düşünce tarihinde ortaya çıkan Mu'tezile ve Eş'arilik arasındaki teolojik tartışmalara yanıt olarak doğdu. Eş'arilik, özellikle Allah'ın özellikleri (sıfatları) ve insanın özgür iradesi gibi konularda görüşlerini belirlemiştir.

Etimoloji: Eş'arilik kelimesi, mezhebin kurucusu olan Eş'arî'den türetilir.

Eş'arilik'in Temel İlkeleri:Eş'arilik mezhebi, İslam teolojisinde bazı temel ilkeleri benimser. Bu ilkelerden bazıları:

1. Aklın Önemi: Eş'arilik aklın teolojik inançların oluşturulmasında ve anlaşılmasında önemli bir rol oynadığına inanır. Akıl, vahiy ile uyum içinde olmalıdır.
2. Özgür İrade: Eş'arilik insanın özgür iradesini vurgular ve insanların iyi ve kötü eylemlerini özgürce seçebileceklerine inanır.
3. Sıfatlar (Özellikler): Eş'arilik Allah'ın özellikleri (sıfatları) konusundaki görüşlerini belirler. Bu Allah'ın birliği ve mutlak ilim, irade, yaşam ve işitme gibi sıfatlarını içerir.
4. Kader ve Kaza: Eş'arilik kader ve kaza konularında bir denge arar ve insanların özgür iradesi ile Allah'ın ilmi arasındaki ilişkiyi açıklar.
5. Marifetullah: Akıl hiçbir şeyi vâcip kılamaz. Akıl, Allah'ı bulabilecek güçte bile olsa Allah'ı bilmek şer'ân vâciptir. Aklen bir vucûbiyyet yoktur. Şeriattan ve dinden haberi olmayan insan, hiçbir şeyden sorumlu değildir.
6. Nübüvvet: Nübüvvet için erkek olmak şart değildir. Kadın da peygamber olabilir.
7. Cüz'î İrâde: Cüz'î irade müstâkil değildir, onu da Allah yaratır. Eş'ariyye, böylece Cebriyye'ye yaklaşır.
8. Kesb: Kesb, insan gücünün güç yetirilen şeyle birlikte olmasıdır. Eş'ârîyye ekolünde kesb anlayışı kapalı bir şekilde anlatılmıştır. Bu yüzden anlaşılması diğer meselelere göre daha zordur.
9. Husn ve Kubh: İyi ve kötü şer'îdir, akıl ile idrak olunamaz. Ancak Allah'ın emir ve yasağı ile bir şeyin iyi ya da kötü olduğu bilinir. Bir şey emredilmiş ise iyidir, nehyedilmiş ise kötüdür. Emir ve nehiy olmadan iyilik ve kötülük bilinemez.
10. Tekvîn: Tekvin hakiki bir sıfat olmayıp itibarî bir sıfattır, kudret sıfatının bir taallukudur.
11. Sebep ve Hikmet: Allah'ın fiilleri bir hikmete göre olmadığı gibi bir sebebe de bağlı değildir. Çünkü Allah, yaptıklarından sorumlu değildir.
12. Güç yetirilemeyen şeyle teklif: Allah'ın insanın gücünün dışında kalan bir şeyin yapılmasını emretmesi ve kullarını bununla mükellef tutması caizdir. Ama böyle bir durum vâkî olmamıştır.
13. İbâdet mükellefiyeti: Kâfirler, iman etmekle mükellef oldukları gibi ibâdet etmekle de mükelleftirler. İbâdet etmedikleri için ayrıca ceza göreceklerdir.
14. İrtidad: Dinden çıkmış olan kimse yeniden iman ederse önceki âmelleri de kendisiyle geriye dönmüş olur.
15. Kelâm-ı Nefsî: Allah'ın kendi kendine konuşması demek olan kelâm-ı nefsînin işitilmesi caizdir.
16. Kur'an: Kur'an'ın mahluk olup olmadığı problemi; Kelâm-ı nefsî durumundaki Kur'an mahluk olmayıp Allah'ın kelâmıdır. Ses ve harflerden oluşmaz. Elimizde bulunan mushaf ise ses ve harflere muhtaç olan kelâm-ı lâfzîdir ve mahluktur. Eş'arilere göre "Bir şeyi dilediğimiz zaman sözümüz ancak ona 'Ol!' dememizden ibarettir. O da derhal oluverir." (En-Nahl: 40) ayeti, bunun delîlidir. Kur'an yaratılmış olsa idi Allah, kendi sözü olan Kur'an'a 'Ol!' demiş olacaktı. Halbuki 'Ol!' sözü de Kur'ân'dadır. Ayrıca Eş’arilere göre Kur’ân’ın bâzı âyetleri, bazılarından daha büyük değerdedir. Matüridîlere göre ise böyle bir şey söylemek doğru olmaz.
17. Ezelde Ma'dûma Hitab: Allah'ın hitâbının ezelde ma'duma (yokluk) taalluk etmesi caizdir. Buna göre Allah ezelde mütekellimdir. Eş'ariler, bu şekilde yaratılmışlara ait bir özellik olarak gördükleri değişim olayını Allah'ın üzerinden nefyederler.
18. Tevbe-i Ye's: Ümitsizlik hâlinde yapılan tevbe makbuldur.
19. Şefaat: Şefaat haktır ve Kıyâmet Günü gerçekleşecektir.
20. Ru'yetullah: Yüce Allah'ın Âhiret'te mü'minler tarafından gözle görülmesi mümkündür ve görülecektir. Bu, hem aklî, hem de naklî deliller ile desteklenmiştir; O günde (Kıyamet'te) peygamberlerin, velîlerin ve mü'minlerin yüzleri apaydınlıktır. Rablerine orada hiçbir engel olmaksızın bakıcıdırlar. (Kıyâme Sûresi: 22-23)

Yaygınlık: Eş'arilik özellikle Orta Doğu'da ve İslam dünyasının birçok bölgesinde yaygın bir teolojik yaklaşımdır. Mezhep İslam düşünce geleneğinin önemli bir parçası haline gelmiş ve birçok İslam alimi ve düşünürü tarafından benimsenmiştir.

Sonuç Olarak: Eş'arilik İslam düşünce tarihinde önemli bir teolojik mezhep olarak kabul edilir. Eş'arî'nin görüşleri İslam teolojisinin ve felsefesinin gelişmesinde büyük bir etki yapmıştır. Bu mezhep İslam'ın teolojik meselelerini anlama ve açıklama sürecinde önemli bir rol oynamıştır.